اسحاق آبرابانل (1) (1437-1508) مهم‌ترین اندیشه‌پرداز الیگارشی زرسالار یهودی در اواخر سده پانزدهم و اوایل سده شانزدهم میلادی است. او نه تنها سرمایه‌گذار و طراح اصلی تهاجم به غرناطه بود بلکه در ماجرای مهاجرت یهودیان از شبه جزیره ایبری نیز نقشی مهم و مرموز ایفا کرد و سپس به عنوان یک اندیشه‌پرداز سیاسی برجسته موجی از آرمانهای مسیحایی را در کالبد فرهنگ رنسانس ریخت.
خاندان آبرابانل به الیگارشی زرسالار یهودی اشبیلیه (سویل) تعلق دارد. یهودیان در دوران طلایی تمدن اسلامی در اشبیلیه، از نیمه دوم سده دهم میلادی، در این شهر مستقر شدند. آنان بطور عمده به تجارت و طبابت اشتغال داشتند و صنعت و تجارت رنگرزی این ایالت در انحصار آنان درآمد. اشبیلیه از کانونهای اصلی فرهنگی یهودیان بهشمار می‌رفت و در آن متفکران و ادبا و دانشمندان مهم یهودی پرورش یافتند. بدین‌سان، در اشبیلیه، چون طلیطله، از سده یازدهم میلادی یک الیگارشی بسیار ثروتمند و متنفذ یهودی شکل گرفت؛ و آنان نیز چون الیگارشی طلیطله برای اقامت خود در اشبیلیه اسطوره‌های باستانی جعل کردند. الیگارشی اشبیلیه نیز از شاخه‌های شاهزادگان داوودی بود. آنان نیاکان خود را شاهزادگان و اشرافی می‌دانستند که پس از سقوط دولت یهود به شبه جزیره ایبری مهاجرت کردند. برای نام شهر نیز، چون طلیطله، ریشه‌ای یهودی جعل شد. ادعا می‌شد که اشبیلیه همان شهر دوردست و ناشناخته ترشیش (2) مندرج در عهد عتیق است. (3)
الیگارشی یهودی اشبیلیه در تصرف شهر بهوسیله فردیناند سوم (1248) نقشی موثر داشت و در مراسم استقبال از او کلیدی به وی اهدا کرد که بر آن این جمله به زبان عبری نقش بسته بود: “شاه شاهان راه می‌گشاید و شاه زمین وارد می‌شود.” این کلید، که در خزانه اسقفی شهر سویل موجود است، گویای نقش موثر یهودیان در سقوط این شهر است؛ زرسالارانی که خود را نمایندگان شاه شاهان، خدای اسرائیل می‌شمردند. (4)
همدستی الیگارشی یهودی اشبیلیه با حکمرانان کاستیل پیشتر آغاز شده بود. 12 سال پیش از سقوط اشبیلیه یهودا (جودا) آبرابانل در دستگاه فردیناند بود و در زمان اشغال قرطبه (1236) به عنوان حکمران این شهر منصوب شد. پس از سلطه حکمرانان کاستیل بر اشبیلیه یهودیان به ثروت‌های عظیم دست یافتند. یک نمونه، تودروس ابولافی و پسرش جوزف است که به ملاکین بزرگ این سرزمین بدل شدند. (5)
خاندان آبرابانل در دهه 1390 به پرتغال مهاجرت کرد و یهودا آبرابانل از تبار یهودا آبرابانل فوق‌الذکر، خزانه‌دار آلفونسوی پنجم، شاه پرتغال، (6) شد. با مرگ او (1471)، اسحاق آبرابانل به عنوان جانشین پدر در این سمت جای گرفت. او در سال 1480 وامی به مبلغ 12 میلیون ریال اسپانیا برای آلفونسو فراهم آورد که یک دهم آن پرداختی خود او بود و مابقی را سایر زرسالاران یهودی تأمین کرده بودند. در سال 1481 آلفونسو درگذشت و پسرش ژان دوم شاه پرتغال (1481-1495) شد. اسحاق آبرابانل نیز در منصب پیشین تثبیت شد. بهنوشته جئوفری ویگودر، ژان دوم به مبارزه با اقتدار اشرافیت پرتغال برخاست و لذا آنان در سال 1483 شورشی را برای ساقط کردن او سامان دادند. توطئه شکست خورد و اسحاق آبرابانل، که در آن شرکت داشت، به کاستیل گریخت. او در پرتغال غیاباً محکوم به مرگ شد. در کاستیل، آبرابانل کارگزار مالی ایزابل شد و برای لشکرکشی و تسخیر غرناطه “مبالغ هنگفتی” پول به او وام داد. دایرة المعارف یهود میزان سرمایه‌گذاری آبرابانل در لشکرکشی به غرناطه را 1/5 میلیون سکه دوکات طلا (7) ذکر کرده است. این یکی از وام‌های متعددی بود که آبرابانل برای ایزابل و فردیناند فراهم آورد.
در سال 1492، اسحاق آبرابانل رهبری مهاجرت جمعی یهودیان از شبه جزیره ایبری را به دست گرفت و خود در ناپل مستقر شد. او در ناپل مشاور و خزانه‌دار فردیناند اول (فرانته اول) (8) و سپس پسرش، آلفونسوی دوم، بود. در سال 1496 به بندر مونوپولی (جنوب ایتالیا) رفت و به مدت هفت سال بطور دائم به کار فکری اشتغال داشت. از سال 1503 در ونیز اقامت گزید و مشاور لئوناردو لوردانو، حکمران ونیز (1501-1521)، شد. در این زمان، او نقشی مهم در انعقاد پیمان تجارت ادویه میان ونیز و پرتغال ایفا کرد. آبرابانل در ونیز درگذشت.
اسحاق آبرابانل حواشی مفصلی بر عهد عتیق نگاشته که از مضامین جدی سیاسی برخوردار است. او مروج اصلی اندیشه‌های مسیحایی بود و ظهور قریب‌الوقوع مسیح و تأسیس دولت جهانی یهود را پیش‌بینی می‌کرد. این پیش‌بینی‌ها بی‌پایه نبود زیرا 15 سال پس از مرگ او دیوید روبنی در ونیز ظاهر شد. بهنوشته ویگودر، حواشی آبرابانل بر عهد عتیق در سده‌های بعد به شکلی گسترده مورد استفاده اندیشه‌پردازان مسیحی بود.
اسحاق آبرابانل پسری به نام جودا داشت که با نام لئون ابرئو (9) (1460-1523) از اندیشه‌پردازان رنسانس ایتالیا به شمار می‌رود. (10)
اسحاق آبرابانل اندیشه‌پرداز بزرگ یهودی و رهبر یهودیان مهاجر اسپانیا، همان کسی که هزینه نبرد غرناطه را فراهم آورد و از کارگردانان اصلی سفر کریستف کلمب بود، از نخستین متفکرینی است که به دفاع صریح و آشکار از رباخواری برخاست و بنیان‌های توجیه نظری و دینی آن را در میان مسیحیان گذارد. او محتملا اولین کسی است که چنین کرد.
آبرابانل در سال 1496 رسالهای نوشت که در سال 1551 چاپ شد و در آن از مبادلات مالی مبتنی بر بهره دفاع نمود. او نوشت:
در بهره هیچ چیز نکوهیده‌ای وجود ندارد. این کاملا درست است که مردم از پول، شراب و غله خود بهره دریافت کنند. چرا کشاورزی که بذر به وام می‌گیرد تا با آن مزرعه خود را بکارد، نباید ده درصد بابت ربح آن بپردازد؟ این روش متعارف و صحیح مبادله مالی است. “وام بدون بهره را تنها باید به همدینان پرداخت؛ به آن کسانی که ما به ایشان لطف ویژه داریم.”
منبع: برگرفته از آثار استاد عبدالله شهبازی به کوشش اندیشکده مطالعات یهود